وقتی فرسوده‌ها به جای اسقاط، شهروند ساقط می‌کنند
به گزارش پایگاه خبری ماسال برتر ، مطابق یافته‌های چندین مطالعه، سهم خودرو‌های فرسوده در آلودگی هوای کلانشهر‌ها بین ۴۰ تا ۶۵ درصد برآورد می‌شود این در حالی است که منابع متحرک شامل خودرو‌های دیزلی، خودرو‌های شخصی، موتورسیکلت‌ها و... سهم قابل توجهی (حدود ۶۰ درصد) در انتشار آلاینده ذرات معلق که آلاینده شاخص هوا در کلانشهر‌هایی از جمله تهران به‌ویژه در فصول سرد به‌حساب می‌آیند، دارند.
از این رو می‌توان نتیجه گرفت که از رده خارج کردن خودرو‌های فرسوده که تعدادشان در سطح کشور و در کلانشهر‌ها هم کم نیست، می‌تواند نقش مهمی در کاهش آلودگی هوا و تنفس راحت شهروندان داشته باشد.
آسیب یک خودروی فرسوده ناایمن کمتر از آسیب آلودگی‌های ناشی از خودرو‌های فرسوده برای شهروندان نیست و هردو مصداق نقض حقوق عامه به شمار می‌آیند.
چرایی و اهمیت موضوع
بر اساس آمار سال ۹۷ پلیس راهور ناجا یک میلیون و ۴۵۰ هزار دستگاه خودرو فرسوده سواری در کشور در حال تردد است که بسیار نگران کننده است و به طور قطع سال به سال به سن فرسودگی خودروها و به تبع به این آمار افزوده می‌شود. این در حالی است که بر اساس مصوبه دولت در سال ۸۶، قرار شد ۳۰ درصد تولیدات خودروسازان داخلی جایگزین خودرو‌های فرسوده شود و از طرفی بنابر دستورالعمل دولت از سال ۸۵ طبق تبصره ۱۳، مسئولیت اسقاط خودرو با واردکننده و خودروساز داخلی است که متاسفانه خودروسازان به وظیفه خود اصلا عمل نمی‌کنند و بار این مسئولیت را بر دوش مراکز اسقاط خودروها افتاده است.
قوانین بالادستی سند
قانون هوای پاک
ماده ۸: آیین‌نامه اجرایی ماده ۸ قانون هوای پاک که در خرداد ماه سال جاری تصویب شد شامل ۱۱ ماده و ۷ تبصره است که ماده ۲ آن سن مرز فرسودگی انواع خودروها را تعیین و تشریح می‌کند.
«قانون هوای پاک» که در ۲۵ تیرماه ۱۳۹۶ به تصویب مجلس رسید و برای اجرا ابلاغ شد، در ۳۴ ماده، ۲۱ دستگاه اجرایی مختلف از جمله وزارت کشور، وزارت نفت، وزارت نیرو، نیروی انتظامی، شهرداری، صدا و سیما و... را مکلف کرده است که هر یک به تناسب وظایف خود، اقداماتی را برای کنترل آلودگی هوا در کشور اجرایی کنند. قانون هوای پاک در حالی با هدف اصلی کاهش آلودگی هوا به تصویب رسید که ماده ۸ آن به‌همین منظور تمامی اشخاص حقیقی و حقوقی مالک وسایل نقلیه موتوری اعم از سبک، نیمه‌سنگین، سنگین، موتورسیکلت را مکلف کرد که وسایل نقلیه خود را پس از رسیدن به «سن فرسودگی» از رده خارج کنند.
در آیین‌نامه قدیم ماده ۸ قانون هوای پاک ملاک اسقاط خودروها، «سن فرسودگی خودرو» بود درحالی‌که براساس آیین‌نامه اجرایی جدید این ماده که با رویکرد حفظ حق مالکیت افراد درخصوص وسیله نقلیه و افزایش نظارت بر انجام معاینه فنی به جای تعیین مطلق سن به عنوان معیار فرسودگی خودرو، در خرداد ماه سال جاری به تصویب هیئت وزیران رسید، ملاک اسقاط انواع خودروها «معاینه فنی» است. در آیین‌نامه جدید دو نوع سن مرز فرسودگی و سن فرسودگی برای انواع وسایل نقلیه تعریف شده است و به این‌ترتیب زمانی‌که وسیله نقلیه به سن مرز فرسودگی یعنی سنی که وسایل نقلیه موتوری به علت طول عمر و میزان کارکرد، دچار افت عملکردی و ایمنی می‌رسد، نیازمند مراقبت و تعمیرات بیشتر است و باید تعداد دفعات معاینه فنی سالانه و هزینه‌های تردد آن افزایش یابد همچنین در این آیین‌نامه جدید، وسیله نقلیه موتوری که بدون توجه به حد سن مرز فرسودگی، پس از دو دوره متوالی مندرج در جدول سن مرز فرسودگی و تعداد دفعات انجام معاینه فنی انواع وسایل نقلیه موتوری، نتواند گواهی معاینه فنی معتبر اخذ کند به‌عنوان وسیله نقلیه موتوری فرسوده مشخص و مشمول محدودیت های ماده ۸ قانون هوای پاک می‌شود.
براساس آیین نامه فوق، با توجه به کاهش ایمنی و آلایندگی انواع وسایل نقلیه با گذشت زمان در اثر استهلاک و پوسیدگی اجزا و بدنه، شاخص سن مرز فرسودگی به جای سن فرسودگی تعیین شده و خودرو‌های مشمول ملزم به افزایش دفعات سالانه معاینه فنی و افزایش هزینه های تردد هستند.
در آیین‌نامه جدید، دو نوع سن برای انواع وسایل نقلیه تعریف شده است "سن مرز فرسودگی" و "سن فرسودگی" دو تعریف جدید است، به طوری که وقتی وسیله نقلیه به سن "مرز فرسودگی"می‌رسد، به منظور کارکرد بیشتر و آلایندگی مضاعف آن، نیازمند مراقبت و تعمیرات بیشتر بوده و باید تعداد دفعات معاینه فنی سالانه آن و عوارض سالیانه مربوطه افزایش یابد.
در صورتی که وسیله نقلیه به دلیل افت و کاهش عملکرد و از بین رفتن قطعات کنترل آلایندگی و ایمنی، توانایی قبولی در آزمون‌های معاینه فنی را نداشته باشد؛ "فرسوده" تلقی و مشمول محدودیت‌های ذکر شده در متن ماده ۸ قانون هوای پاک می‌شود. در صورتی که وسیله نقلیه تحت مراقبت و تعمیرات و نگهداری منظم و مناسب قرار گیرد و مشروط بر توان أخذ معاینه فنی، می‌تواند به تردد خود ادامه دهد، در غیر این صورت باید از رده خارج و اسقاط شود.
این امر به نحوی است که مالک وسیله نقلیه جهت اطمینان از صحت عملکرد آن، بایستی در بازه‌های زمانی کوتاه تری اقدام به معاینه فنی و بازرسی خودرو نماید. این خودروها به علت کارکرد بیشتر و طول عمرشان، عمدتاً دچار پوسیدگی بدنه و ساختار می شوند و ریسک بروز تصادفات در سطح جاده ها و شهر‌ها را به شدت افزایش می دهند.
براساس اصلاحیه پیشنهادی آیین نامه اجرایی ماده ۸ قانون هوای پاک، سن مرز فرسودگی برای خودرو‌های شخصی شامل سواری، استیشن (ون) و سواری کار ۱۵ سال و تعداد دفعات معاینه فنی پس از رسیدن به سن مرز فرسودگی دو مرتبه در سال و هر شش ماه یک بار پیشنهاد شده است.
سن مرز فرسودگی برای خودرو‌های عمومی شامل تاکسی، سواری، استیشن (ون) و سواری کار بنزینی و دوگانه سوز و همچنین پایه گازسوز به ترتیب ۸ و ۱۰ سال و تعداد دفعات معاینه فنی پس از رسیدن به سن مرز فرسودگی چهار مرتبه در سال و هر سه ماه یک بار عنوان شده است همچنین برای خودرو‌های عمومی برقی و تاکسی با کیفیت به تشخیص وزارت کشور و تایید سازمان حفاظت محیط زیست، سن مرز فرسودگی ۱۴ سال و تعداد دفعات معاینه فنی پس از رسیدن به سن مرز فرسودگی چهار مرتبه در سال (هر سه ماه یک بار) پیشنهاد شده است.
سن مرز فرسودگی برای وانت پایه گازسوز و بنزینی و دوگانه سوز و دیزلی به ترتیب ۱۴ و ۱۳ سال و تعداد دفعات معاینه فنی پس از رسیدن به سن مرز فرسودگی چهار مرتبه در سال و هر سه ماه یک بار پیشنهاد شده است همچنین در اصلاحیه جدید، سن مرز فرسودگی اتوبوس درون شهری دیزلی و پایه گازسوز به ترتیب ۸ و ۱۰ سال و تعداد دفعات معاینه فنی پس از رسیدن به سن فرسودگی برای هریک از آن‌ها چهار مرتبه در سال و هر سه ماه یکبار عنوان شده و سن مرز فرسودگی برای اتوبوس درون شهری برقی منوط به بازسازی با رعایت قانون رسیدگی به تخلفات رانندگی ۲۰ سال و تعداد دفعات معاینه فنی پس از رسیدن به سن فرسودگی سه مرتبه در سال و هر چهار ماه یک بار ذکر شده است.
براساس این اصلاحیه، سن مرز فرسودگی برای مینی بوس و میدل باس درون و برون شهری دیزلی و پایه گازسوز به‌ترتیب ۸ و ۱۰ سال و تعداد دفعات معاینه فنی پس از رسیدن به سن فرسودگی برای هر یک از آن‌ها چهار مرتبه در سال پیشنهاد شده است همچنین سن مرز فرسودگی برای مینی بوس و میدل باس درون و برون شهری برقی منوط به بازسازی با رعایت قانون رسیدگی به تخلفات ۲۰ سال و تعداد دفعات معاینه فنی پس از رسیدن به سن فرسودگی سه مرتبه در سال، برای اتوبوس برون شهری و کامیون، کشنده و کامیونت نیز سن مرز فرسودگی ۱۰ سال و تعداد معاینه فنی پس از رسیدن به این سن چهار مرتبه در سال پیشنهاد شده است.
همچنین برای موتورسیکلت‌های بنزینی کاربراتوری، بنزینی انژکتوری و برقی، سن مرز فرسودگی به ترتیب ۵، ۶ و ۱۲ سال و تعداد معاینه فنی پس از رسیدن به سن مرز فرسودگی برای هریک از آن‌ها دو مرتبه در سال و سن مرز فرسودگی برای سواری دولتی نیز ۱۳ سال و تعداد معاینه فنی پس از رسیدن به سن مرز فرسودگی سه مرتبه در سال عنوان شده است.
ارزش فراگیری و پرداخت سند
براساس یافته‌های مطالعات صورت گرفته در مرکز تحقیقات آلودگی هوا دانشگاه علوم پزشکی تهران، سالانه در ایران حدود ۴۰ هزار نفر به دلیل مواجهه با آلودگی هوا دچار مرگ زودرس می-شوند و میانگین سالانه غلظت مهمترین آلاینده هوا یعنی «ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون» در کشور تقریبا سه برابر مقادیر استاندارد و رهنمود موجود و شش برابر حدود رهنمود جدید سازمان جهانی بهداشت است.
سابقه موضوع:
در ماده ۱ آیین‌نامه اجرایی این ماده از قانون که در سال ۹۷ به تصویب رسید نیز سن فرسودگی انواع خودروها را در قالب یک جدول تعیین و تشریح شد اما، فردی که باید براساس این آیین‌نامه خودروی تویوتا لندکروز ۲۰ ساله خود را اسقاط می‌کرد به دیوان عدالت اداری درباره این آیین‌نامه شکایت کرد و منتج به استعلام دیوان عدالت اداری از شورای نگهبان شد و در نهایت فق‌های این شورا اعلام کردند که تعیین سن فرسودگی برای خودروها خلاف شرع است و آیین‌نامه ماده ۸ قانون هوای پاک باید باطل شود. دو دلیل شورای نگهبان برای ابطال این آیین‌نامه قانونی این بود که نمی‌توان با در نظر گرفتن حقوق عامه حق مالکیت افراد را سلب کرد و از سوی دیگر راهکار‌های بهتری برای تعیین سن فرسودگی خودروها وجود دارد.
در پی ابطال آیین‌نامه اجرایی ماده ۸ قانون هوای پاک، آیین‌نامه اجرایی جدیدی در خصوص تعیین سن مرز فرسودگی خودروها، تعداد دفعات سالانه معاینه فنی خودروها پس از رسیدن به سن فرسودگی، محدودیت‌های خودرو‌های فرسوده و همچنین از رده خارج کردن آن‌ها به تصویب رسید سپس سازمان حفاظت محیط زیست با اعلام اینکه درحال حاضر تعداد دفعات معاینه فنی سالانه وسایل نقلیه موتوری پیش از رسیدن به سن مرز فرسودگی، به‌صورت واضح در متن آیین‌نامه اجرایی ماده ۸ قانون هوای پاک مصوب ۱۴۰۰ ذکر نشده است، به منظور تدقیق موضوع و جلوگیری از ایجاد هرگونه ابهام در اجرای مصوبه، پیشنهاد اصلاح آیین‌نامه ماده ۸ قانون هوای پاک را جهت سیر مراحل بررسی و تصویب به دولت ارائه کرد و در نهایت با پیشنهاد سازمان حفاظت محیط زیست و سایر دستگاه‌های ذیربط در کمیسیون‌های هیئت دولت مورد بررسی قرار گرفت و در نهایت در ۹ خرداد ماه سال ۱۴۰۰ به تصویب رسید.
ارتباط سند با مسئله واقعی بر زمین مانده
نوسازی خودرو‌های فرسوده کشور موضوع بسیار مهمی است که در سال‌های گذشته به خوبی مورد توجه قرار نگرفته و نتیجه این مسئله حضور و تردد خودرو‌هایی با عمر بالا در ناوگان حمل و نقل کشور و افزایش مصرف سوخت و آلودگی هوا به ویژه در کلان شهرهاست.
باید توجه داشت به دلیل ممنوعیت واردات خودرو و گره خوردن کار واردکنندگان، در حال حاضر به طور کلی حدود ۵ تا ۱۰درصد خودرو‌های فرسوده اسقاط می‌شوند و ۹۰ درصد ظرفیت مراکز خالی است.
مرکز پژوهش های مجلس در گزارشی که سال گذشته منتشر کرد ۷ راهکار برای مدیریت مصرف سوخت را اعلام کرد که یکی از راهکار‌ها بهبود تکنولوژی تولید خودرو‌های داخل و کاهش میانگین مصرف خودروها بود که نقش بسزایی در کاهش مصرف بنزین داشت. در این گزارش همچنین جایگزینی خودرو‌های فرسوده با خودرو‌های نو، از دیگر راهکار‌هایی اعلام شده بود که مصرف سوخت را کاهش می داد./صداوسیما
از طرفی این آیین‌نامه به هیچ عنوان نافی وظایف دستگاه‌های ذیربط مانند وزارت کشور و شهرداری‌ها در نوسازی ناوگان حمل و نقل عمومی نیست، کماکان وزارت کشور و سازمان راهداری باید طبق قوانین و مقررات نوسازی ناوگان تحت پوشش خود را انجام دهند.
پژوهشگر: یاسر بهشتی
